Trong bối cảnh tốc độ đô thị hóa và công nghiệp hóa tại Việt Nam ngày càng tăng mạnh, vấn đề ô nhiễm môi trường đã và đang trở thành mối lo ngại lớn trên nhiều địa phương. Các hoạt động sản xuất từ khu công nghiệp, nhà máy, cùng với sự gia tăng dân số và phương tiện giao thông đã tạo áp lực đáng kể lên hệ sinh thái tự nhiên. Trước thực trạng đó, quan trắc môi trường trở thành một công cụ không thể thiếu, đóng vai trò then chốt trong việc theo dõi, kiểm soát và dự báo chất lượng môi trường, giúp các cơ quan chức năng kịp thời đưa ra giải pháp bảo vệ môi trường sống và phát triển bền vững.
Quan trắc môi trường là gì
Quan trắc là một hoạt động quan trọng trong công tác quản lý nhà nước về bảo vệ môi trường. Tại Điều 3 Luật bảo vệ môi trường số 72/2020/QH14 ban hành ngày 17 tháng 11 năm 2020: “Quan trắc môi trường là việc theo dõi liên tục, định kỳ, đột xuất, có hệ thống về thành phần môi trường, các nhân tố tác động đến môi trường, chất thải nhằm cung cấp thông tin đánh giá hiện trạng môi trường, diễn biến chất lượng môi trường và tác động xấu đến môi trường”.
Vì sao phải quan trắc môi trường?
Trong tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, Việt Nam đang chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của nhiều ngành công nghiệp trọng điểm như luyện kim, hóa chất, khai thác khoáng sản, sản xuất năng lượng hay điện tử. Đây là những lĩnh vực đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Tuy nhiên, đi kèm với lợi ích kinh tế là những nguy cơ hiện hữu về ô nhiễm không khí, nước, đất và sự suy giảm chất lượng sống ở các khu vực công nghiệp hóa nhanh.
Chính vì vậy, hoạt động quan trắc môi trường trở thành một phần không thể thiếu trong chiến lược phát triển bền vững. Việc đo lường, theo dõi thường xuyên các thông số môi trường tại các khu công nghiệp, nhà máy sản xuất, bãi thải hay khu dân cư lân cận là cách duy nhất để phát hiện sớm các dấu hiệu ô nhiễm, từ đó đưa ra biện pháp kiểm soát và xử lý kịp thời.
Quan trắc không chỉ giúp ngăn chặn thảm họa môi trường xảy ra mà còn là công cụ hữu hiệu để chính quyền địa phương giám sát việc tuân thủ quy định của doanh nghiệp, minh bạch hóa thông tin với cộng đồng và nâng cao trách nhiệm xã hội trong sản xuất. Nói cách khác, quan trắc môi trường chính là “cảm biến an toàn” giúp giữ cho phát triển kinh tế không đánh đổi bằng sức khỏe và tài nguyên thiên nhiên.
Vai trò của quan trắc môi trường trong cuộc sống
Trong bối cảnh phát triển kinh tế gắn liền với nguy cơ gia tăng ô nhiễm, hoạt động quan trắc môi trường ngày càng cho thấy vai trò thiết yếu trong bảo vệ nguồn tài nguyên, sức khỏe cộng đồng và định hướng phát triển bền vững. Không đơn thuần là phép đo kỹ thuật, quan trắc môi trường chính là “lá chắn” ngăn chặn các tác động tiêu cực từ ô nhiễm ngay từ giai đoạn đầu.
Tại vùng Đồng bằng sông Cửu Long – nơi nuôi cá basa xuất khẩu và trồng lúa là sinh kế chủ lực, quan trắc chất lượng nước định kỳ giúp phát hiện sớm nguy cơ nhiễm phèn, nhiễm mặn, từ đó đưa ra các giải pháp xử lý kịp thời, tránh thiệt hại hàng tỷ đồng cho người dân. Ở cấp độ vĩ mô, các dữ liệu thu thập từ hệ thống quan trắc được dùng làm căn cứ để các cơ quan quản lý ra chính sách ứng phó với biến đổi khí hậu, điều chỉnh quy hoạch vùng trồng, vùng nuôi phù hợp với điều kiện tự nhiên.
Bên cạnh đó, quan trắc môi trường còn hỗ trợ đắc lực cho nghiên cứu khoa học, cung cấp bằng chứng rõ ràng để đánh giá tác động của các hoạt động công nghiệp và đô thị đến môi trường tự nhiên. Đồng thời, những thông tin công khai từ các trạm quan trắc góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng, thúc đẩy người dân tham gia vào các hoạt động bảo vệ môi trường và giám sát chính sách công.
6 hình thức quan trắc môi trường phổ biến tại Việt Nam
Trong bối cảnh ô nhiễm môi trường ngày càng gia tăng, các hình thức quan trắc được triển khai trên nhiều mặt trận nhằm theo dõi, cảnh báo và đưa ra biện pháp kiểm soát kịp thời. Dưới đây là 6 hình thức quan trắc môi trường phổ biến đang được áp dụng rộng rãi tại Việt Nam:
Quan trắc không khí
Đây là hình thức quan trắc thường xuyên tại các đô thị lớn và khu công nghiệp, nhằm giám sát chất lượng không khí. Các trạm quan trắc được đặt tại những điểm giao thông, nhà máy, khu dân cư để đo nồng độ bụi mịn (PM2.5, PM10), SO2, NO2, CO, O3… Qua đó đánh giá mức độ ô nhiễm và đưa ra cảnh báo cho cộng đồng.
Quan trắc nước
Tiến hành đo các chỉ tiêu lý – hóa – sinh trong nước mặt và nước ngầm như độ pH, độ mặn, hàm lượng oxy hòa tan (DO), amoni, nitrat, coliform, kim loại nặng… Hình thức này đặc biệt quan trọng trong nông nghiệp, thủy sản và quản lý nguồn nước sinh hoạt.
Quan trắc đất
Thường áp dụng ở các khu vực sản xuất nông nghiệp, bãi rác, khu vực bị ô nhiễm hóa chất để đánh giá độ phì nhiêu, độ mặn, độ chua, hàm lượng kim loại nặng, thuốc bảo vệ thực vật tồn dư… Qua đó, cảnh báo rủi ro và hướng dẫn cải tạo đất.
Quan trắc tiếng ồn
Được triển khai tại khu đô thị, nhà máy, công trường xây dựng và gần sân bay để đo cường độ âm thanh, xác định nguy cơ ô nhiễm tiếng ồn ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.
Quan trắc khí thải
Tập trung vào nguồn thải công nghiệp và giao thông, nhằm theo dõi các khí độc hại như CO2, CO, NOx, SOx, VOCs… Hình thức này giúp giám sát việc tuân thủ quy chuẩn phát thải và xử lý vi phạm.
Quan trắc bổ sung khác
Ngoài ra, còn có các hình thức như quan trắc sinh học (đánh giá hệ sinh thái), quan trắc rác thải, quan trắc phóng xạ… tùy theo đặc thù từng khu vực và mức độ rủi ro.
Quan trắc môi trường không chỉ là công cụ đánh giá chất lượng sống mà còn là cơ sở quan trọng để hoạch định chính sách phát triển bền vững. Việc triển khai đồng bộ các hình thức quan trắc từ không khí, nước, đất đến tiếng ồn và khí thải sẽ giúp các cơ quan quản lý kiểm soát tốt hơn các nguy cơ ô nhiễm, từ đó bảo vệ môi trường sống và sức khỏe cộng đồng một cách hiệu quả.
